100 айл-ын Улсын бүртгэлийн үйлчилгээний газраас олгодог байсанХуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн үйлчилгээгэнэ сарын 08-наас эхлэн дүүрэг болон Нийслэлийн үйлчилгээний нэгдсэн төвүүдээс үзүүлж эхлээд байна. Тэгвэл ирэх сарын 1-ний өдрөөс эхлэн Улсын бүртгэлийн нэгдсэн архивын газраас олгодог лавлагааг засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн харьяалал харгалзахгүйгээр нийслэлийн есөн дүүрэг болон Нийслэлийн үйлчилгээний нэгдсэн зургаан төв /Дүнжингарав, Оргил, Мишээл, Драгон, Баянхошуу, И-март-хороолол/-өөс олгохоор болоод байна. Тодруулбал, иргэний баримтын архивын 20 төрлийн лавлагаа, хуулийн этгээдийн архивын 7 төрлийн лавлагааг аль ч салбараас өөрийн биеэр очиж авах боломжтой юм. Мөн гэрээсээ гаралгүйгээр архивын 20 гаруй төрлийн лавлагааг Та цахимаар буюуwww.burtgel.mn,www.e-mongolia.mnболонebarimtаппликейшнээр дамжуулан авах боломжтой. Үүнд, иргэний, эд хөрөнгийн эрхийн, хуулийн этгээдийн архивын лавлагаа болно. Түүнчлэн Төрийн цахим үйлчилгээний ТҮЦ машинаас иргэний баримтын архивын 6 төрлийн лавлагаа, эд хөрөнгийн болон хуулийн этгээдийн архивын лавлагаа тус бүр 2 төрөл, нийт 10 төрлийн лавлагааавч байна. Дээрх үйлчилгээг дүүрэг, төвүүдэд шилжүүлснээр Улсын бүртгэлийн үйлчилгээний II байр /100 айл/-наас олгодог архивын лавлагааг 2020 оны 11 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн зогсоох болсныг анхаарна уу. 9 дүүрэг болон 6 төвөөс авах иргэний баримтын архивын лавлагааны төрөл: Төрсний бүртгэлийн; Үрчилсний бүртгэлийн; Овог, эцэг /эх/ -ийн нэр, өөрийн нэр өөрчилсний бүртгэлийн; Эцэг /эх/ тогтоосны бүртгэлийн; Гэрлэсний бүртгэлийн; Гэрлэлт дуусгавар болсны бүртгэлийн; Гэрлэлт бүртгэлгүй тухай; Нас барсны бүртгэлийн; Төрөл садангийн; ХААТР-1 маягтын /2 төрөл/ Цахим үнэмлэхийн; Байнга оршин суугаа хаягийн; Иргэний үнэмлэх аваагүй тухай; Зураг баталгаажуулалт; Үндэсний энгийн гадаад паспортын /3 төрөл/ Засвар өөрчлөлтийн бүртгэлийн; Регистрийн дугаарын; Регистрийн дугаар сольсон тухай; Гэрлэлт сэргээсний бүртгэлийн; Эх нотлох баримтаас хуулбар олгох 9 дүүрэг болон 6 төвөөс авах хуулийн этгээдийн архивын лавлагааны төрөл: Хуулийн этгээдийн дэлгэрэнгүй лавлагаа Үүсгэн байгуулагч, хувьцаа эзэмшигчийн талаарх лавлагаа Итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх эрх бүхий этгээд болон гүйцэтгэх удирдлагын талаарх лавлагаа Хуулийн этгээдийн хаягийн лавлагаа Хуулийн этгээд татан буусан эсэх Хуулийн этгээдийн нэр, хэлбэр өөрчлөгдсөн талаарх Тухайн иргэний нэр дээр хуулийн этгээд бүртгэлтэй эсэх лавлагаа www.burtgel.mn сайтаас: Иргэний - 14, Эд хөрөнгийн - 2, Хуулийн этгээдийн - 7 ТҮЦ машинаас: Иргэний - 6 Эд хөрөнгийн эрхийн - 2 Хуулийн тэгээдийн - 2 Эх сурвалж: Улсын бүртгэлийн нэгдсэн архив

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс Дотоод хэргийн их сургууль хамтран ажиллах Санамж бичгийг 2020 оны 10 дугаар сарын 19-нд гурван жилийн хугацаатай байгууллаа. Энэхүү хамтын ажиллагаа нь тус сургуулийн багш, оюутан сонсогчид болон хууль сахиулах байгууллагын алба хаагчдын хүний эрхийн боловсролыг нэмэгдүүлэх, хүний эрхийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг өргөжүүлэх, байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх зорилготой юм. Талууд Санамж бичгийн хүрээнд хүний эрхийн судалгааны бүтээлүүдийг шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулах, төрийн тусгай чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын албан хаагч, боловсон хүчнийг хүний эрхийн хандлага төлөвшсөн, ойлголт мэдлэгтэй, мэргэшсэн байдлаар бэлтгэх, хүний эрхийн хичээлийг сургалтын хөтөлбөрт тусгуулах, ном сурах бичгээр хангах зэрэг олон талт ажиллагааг явуулахаар боллоо. Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос 86 жилийн түүхтэй, 17 салбар сургууль бүхий Дотоод хэргийн их сургуультай хамтын ажиллагааны туршлагатай бөгөөд хүний эрхийн танхимыг байгуулж өгч байсан юм. Энэ сард ХЭҮК тус сургуульд хүний эрхийн номын санг тохижуулахад хандив өргөж, 800 гаруй Англи, монгол хэлээрх ном, товхимлыг хүлээлгэн өгөөд байна. Мөн ДХИС-ийн бакалавр, магистрантур, докторантурын сургалтын төлөвлөгөө агуулгад хүний эрхийн асуудлаар тодорхой сэдвүүд тусгах, оюутан сонсогчид болон эрдэмтэн судлаачид эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил, ахисан түвшинд тасралтгүй судлах боломжоор хангах, хамтарсан судалгаа, эрдэм шинжилгээ, онол практикийн хурал зохион байгуулах, хамтарсан эрдэм шинжилгээ, судалгааны сэтгүүл, ном товхимол хэвлүүлэх зэрэг ажлыг эхлүүлж байна. ​

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс Дотоод хэргийн их сургууль хамтран ажиллах Санамж бичгийг 2020 оны 10 дугаар сарын 19-нд гурван жилийн хугацаатай байгууллаа. Энэхүү хамтын ажиллагаа нь тус сургуулийн багш, оюутан сонсогчид болон хууль сахиулах байгууллагын алба хаагчдын хүний эрхийн боловсролыг нэмэгдүүлэх, хүний эрхийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг өргөжүүлэх, байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх зорилготой юм. Талууд Санамж бичгийн хүрээнд хүний эрхийн судалгааны бүтээлүүдийг шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулах, төрийн тусгай чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын албан хаагч, боловсон хүчнийг хүний эрхийн хандлага төлөвшсөн, ойлголт мэдлэгтэй, мэргэшсэн байдлаар бэлтгэх, хүний эрхийн хичээлийг сургалтын хөтөлбөрт тусгуулах, ном сурах бичгээр хангах зэрэг олон талт ажиллагааг явуулахаар боллоо. Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос 86 жилийн түүхтэй, 17 салбар сургууль бүхий Дотоод хэргийн их сургуультай хамтын ажиллагааны туршлагатай бөгөөд хүний эрхийн танхимыг байгуулж өгч байсан юм. Энэ сард ХЭҮК тус сургуульд хүний эрхийн номын санг тохижуулахад хандив өргөж, 800 гаруй Англи, монгол хэлээрх ном, товхимлыг хүлээлгэн өгөөд байна. Мөн ДХИС-ийн бакалавр, магистрантур, докторантурын сургалтын төлөвлөгөө агуулгад хүний эрхийн асуудлаар тодорхой сэдвүүд тусгах, оюутан сонсогчид болон эрдэмтэн судлаачид эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил, ахисан түвшинд тасралтгүй судлах боломжоор хангах, хамтарсан судалгаа, эрдэм шинжилгээ, онол практикийн хурал зохион байгуулах, хамтарсан эрдэм шинжилгээ, судалгааны сэтгүүл, ном товхимол хэвлүүлэх зэрэг ажлыг эхлүүлж байна. ​

Улсын Дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаанаар Салхитын мөнгөний орд-ын гэх Ш.Мөнгөншагай нарын 13 хүнд холбогдох хэргийг шүүгдэгч нар, тэдний өмгөөлөгчдийн гаргасан гомдлын дагуу 2020 оны 10 дугаар сарын 16-ны өдөр хянан хэлэлцлээ. Улсын Дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаанаар хэргийг хянан хэлэлцээд анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс Ч.Амгаланбаяр, М.Цэндсүрэн нарт холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгосныг хууль зүйн үндэслэлгүй гэж үзэж, шийтгэх тогтоол, магадлалын тэдэнд холбогдох хэсгийг хүчингүй болгож, анхан шатны шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцаав. Мөн Н.Уранчимэгээс гэмт хэрэг үйлдэж олсон орлого болох 35 сая төгрөгийг гаргуулж, улсын орлого болгохоор шийдвэрлэж, бусад шүүгдэгчдэд холбогдох заалтыг хэвээр үлдээсэн байна. Анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс гаргасан шийдвэрүүд: Хан-Уул дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх дээрх хэргийг 2020 оны 5 дугаар сарын 22-ны өдөр хянан хэлэлцээд Ш.Мөнгөншагай, Г.Жаргалан нарыг хахууль өгсөн гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, тус бүр нийтийн албанд томилогдох эрхийг 3 жил хасаж, 3 жил хорих ял оногдуулжээ. Г.Алтан-Очирыг хахууль авсан, мөнгө угаасан гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, нийтийн албанд томилогдох эрхийг 5 жил хасаж, 3 жил хорих, Б.Цолмонбаатарыг хахууль авсан, хахууль өгсөн гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, нийтийн албанд томилогдох эрхийг 5 жил хасаж, 5 жил хорих, Э.Халиунбаярыг хахууль өгсөн гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, нийтийн албанд томилогдох эрхийг 3 жил хасаж, 3 жил хорих ял тус тус оногдуулсан байна. Мөн Н.Уранчимэгийг хахууль өгсөн гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, 2 жил хорих, Ж.Цэцэгээг хахууль авсан гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож, тодорхой үйл ажиллагаа эрхлэх эрхийг 3 жил хасаж, 12 сая 240,000 төгрөгөөр торгох ял оногдуулжээ. Түүнчлэн гэмт хэрэг үйлдэж олсон орлого болох 50 сая төгрөгийг Г.Алтан-Очироос, 60 сая төгрөгийг Б.Цолмонбаатараас, 35 сая төгрөгийг Н.Уранчимэгээс, 45 сая төгрөгийг Ч.Амгаланбаяраас тус тус гаргуулж, улсын орлого болгохоор шийдвэрлэсэн байна. ХаринД.Цолмон, Г.Цагаанцоож нарт яллах дүгнэлт үйлдэж ирүүлсэн хэргийг гэмт хэргийн шинжгүй гэсэн үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгон цагаатгажээ. Түүнчлэн Ч.Амгаланбаярыг төрийн байгууллага, албан тушаалтны нэр барьж, үйл ажиллагаа явуулж, их хэмжээний ашиг олсон, М.Цэндсүрэнг хахууль өгч, авахад зуучилсан гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай гэж үзсэн ч тухайн үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй болсон гэсэн үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгосон байна. С.Оюунбатад холбогдох хэргийг тусгаарлаж, Ш.Энхтөрд холбогдох хэрэгт нэмэлт мөрдөн шалгах ажиллагаа хийлгэхээр прокурорт буцааж шийдвэрлэжээ. Нийслэлийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх уг хэргийг 2020 оны 8 дугаар сарын 4-ний өдөр хянан хэлэлцээд Г.Алтан-Очирыг мөнгө угаасан гэмт хэрэгт гэм буруутайд тооцон, ял оногдуулсныг хүчингүй болгож, хахууль авсан хэрэгт оногдуулсан нийтийн албанд томилогдох эрхийг 5 жил хасаж, 2 жил хорих ялыг хэвээр үлдээжээ. Мөн Б.Цолмонбаатарын хахууль авсан хоёр үйлдлийг тус тусад нь зүйлчилснийг нэгтгэн зүйлчилж, түүнд оногдуулсан ялыг нийтийн албанд томилогдох эрхийг 7 жил хасаж, 3 жил хорих болгон өөрчилсөн байна. Ж.Цэцэгээд оногдуулсан ялын зүйлчлэлийг өөрчлөн, түүнд оногдуулсан торгох ялыг 2 сая 700,000 төгрөгөөр тогтоож, Н.Уранчимэгээс 35 сая төгрөг гаргуулж улсын орлого болгохоор шийдвэрлэсэн заалтыг хүчингүй болгон, бусад шүүгдэгч нарт холбогдох заалтуудыг хэвээр үлдээж шийдвэрлэсэн юм. Эх сурвалж:Улсын Дээд шүүхийн Тамгын газар

2015 онд 139, 2016 онд 143, 2017 онд 187, 2018 онд 238, 2019 оны эхний 4 сарын байдлаар 112 хүүхэд гэмт хэргийн улмаас хохирсон. Үүнээс бага насны хүүхэд буюу 14 насанд хүрээгүй хүүхэд 2015 онд 54, 2016 онд 63, 2017 онд 79, 2018 онд 111 байна. Дотоод хэргийн их сургуулийн Цагдаагийн сургуулийн профессор, багш нарын баг Бага насны хүүхдийг хүчиндэх, алах гэмт хэрэг-ийн судалгааг Монголд анх удаа хийжээ. Энэ талаар Дотоод хэргийн их сургуулийн Цагдаагийн сургуулийн Эрүүгийн эрх зүй, криминологийн тэнхимийн дэд профессор, цагдаагийн дэд хурандаа С.Гантулгатай ярилцлаа. Дотоод хэргийн их сургуулийн профессор багш нарын баг бага насны хүүхдийн гэмт хэргийн судалгааг хийсэн. Энэ судалгаа манай улсад анх удаа хийгдсэн гэхээр өөрийн эрхгүй анхаарал татаад байна л даа? -Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2019 оны 60 дугаар зарлигаар 2019-2020 оныг Хүүхдийн хөгжил, хамгааллын жил болгон зарлаж, хүүхдийн эрхийг хүндэтгэх, эрсдэлтэй нөхцөлд амьдарч байгаа хүүхдэд туслах, хүүхдийн эрх зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах чиглэлд идэвх санаачилга гаргаж ажиллахыг ард иргэддээ уриалж, Засгийн газарт есөн чиглэл хүргүүлсэн. Энэ ажлын хүрээнд Дотоод хэргийн их сургуулийн Цагдаагийн сургуулийн профессор багш нар Нээлттэй нийгэм форумтай хамтран Бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэрэгт ял оногдуулж буй байдалд хийсэн дүн шинжилгээ гэсэн хүрээнд бодлогын судалгааны ажлыг хийсэн. Мөн манай сургууль, Монгол Улсад гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөлийн ажлын албатай хамтран Хүүхэд буруугүй мэдлэг сорих тэмцээнийг хууль зүйн их, дээд сургуулиудын оюутан, суралцагчдын дунд амжилттай зохион байгуулсан. Ингэхэд бага насны хүүхэд гэдэгт хэдээс хэдэн нас хамаарагдах вэ? -Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуульд Бага насны хүүхэд гэдгийг 14 насанд хүрээгүй хүн гэж хуульчилсан. 2019 онд гэмт хэргийн улмаас 111 хүүхэд нас барсан гэж Цагдаагийн ерөнхий газарт бүртгэгдсан байна. Хүүхдийг ивээх сан-гаас жил бүр эрхлэн гаргадаг Хүүхдийн эрх чөлөөний төлөв байдал судалгаагаар 2018 онд Монгол Улс 100 мянган хүн амд 1.4 хүүхдийн амь нас хохирсон үзүүлэлтээр 176 орноос 76-д орсон байна. Уг судалгаагаар гэмт хэргийн улмаас хүүхдийн амь нас хохирч буй нөхцөл байдалд үндэслэн тухайн улс дахь хүүхдийн аюулгүй байдлын түвшинг тодорхойлдог. Монгол Улсын Их Хурлаас Эрүүгийн хуулийг 2002, 2015 онд шинэчлэн найруулж, 2017 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Энэ хуульд хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах, ялангуяа бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх үйлдлийг хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт тооцож, оногдуулах ялын төрөл, хэмжээг тогтоож ирсэн. УИХ-ын Хууль зүйн болон Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооноос хамтран зохион байгуулсан Хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгаалал, хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн асуудал сэдэвт Ерөнхий хяналтын сонсголд оролцогчид 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуульд хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг, ялангуяа хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд оногдуулах ялын бодлого сул, ижил төрлийн гэмт хэрэгт ялыг ялгамжтай оногдуулж байгаа талаар албаны хүмүүс шүүмжилж, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох шаардлагатайг сануулсан. Иймд бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээс оногдуулсан ялын төрөл, хэмжээнд дүн шинжилгээ хийх, энэ төрлийн гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөлийг тодорхойлж эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар санал, зөвлөмж боловсруулах шаардлагатай байсан тул энэхүү судалгааг хийсэн. Танай судалгааг Монгол Улсад анх удаа хийгдсэн гэж ойлгосон? -Хүүхдийн эсрэг бие махбодын болон бэлгийн хүчирхийллийн талаар хэд хэдэн судалгааны ажил хийгдсэн байдаг. Эдгээр судалгаанууд нь зөвхөн 18 насанд хүрээгүй хүн буюу хүүхдийг хүчиндэх, бэлгийн дур хүслээ ёс бусаар хангах, арван зургаан насанд хүрээгүй хүнтэй хурьцал үйлдэх гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл, энэ төрлийн гэмт хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаа, прокурорын хяналт, шүүхээс хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд тулгамдсан асуудлыг судалж дүгнэлт, санал боловсруулсан байдаг. Бидний судалгааны ажил нь хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн хамгийн ноцтой хэлбэр болох бага насны хүүхдийг санаатайгаар алах тохиолдлыг анх удаа хүчиндэх гэмт хэрэгтэй хамтатган судалснаараа онцлогтой. Эдгээр төрлийн гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл, оногдуулсан ялын бодлого, гэмт хэргийн нийгмийн аюулын шинж чанар, хэр хэмжээ, гэм буруугийн хэлбэрт тохирсон эсэхэд дүн шинжилгээ хийснээрээ онцлогтой. Ер нь 14 насанд хүрээгүй хүүхдийг алах болон хүчиндэх үйлдэл хийж байгаа нь тухай этгээдийн ёс суртахууны доройтол, нийгмийн хөгжлийн түвшинг илтгэх үзүүлэлт гэж үзэж болно. Өндөр хөгжилтэй улс орнуудад 14 насанд хүрээгүй хүүхдийг алах гэмт хэрэг төдийлөн бүртгэгдэггүй бол харин манай улсад тогтмол бүртгэгдэж байгаа нь анхаарал татаж байна. Сүүлийн үед өдөр өнжихгүй шахам энэ талын мэдээлэл цацагдах боллоо. Үнэхээр санаа зовоож байна? -2015 онд долоон гэмт хэрэгт есөн хүүхэд, 2016 онд хоёр гэмт хэрэгт хоёр хүүхэд, 2017 онд найман гэмт хэрэгт есөн хүүхэд, 2018 онд гурван гэмт хэрэгт гурван хүүхэд, 2019 оны эхний дөрвөн сарын байдлаар нэг гэмт хэрэгт нэг хүүхэд тус тус хохирсон бүртгэл байна. Үүнээс 2015 онд долоо, 2016 онд нэг, 2017 онд найм, 2018 онд гурван бага насны хүүхэд хохирч, нас барсан. Бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэрэг бага насны хүүхдийг алах гэмт хэргээс харьцангүй ихээр бүртгэгдэж байна. Тухайлбал, 2015 онд 134 гэмт хэрэгт 139, 2016 онд 140 гэмт хэрэгт 143, 2017 онд 183 гэмт хэрэгт 187, 2018 онд 235 гэмт хэрэгт 238, 2019 оны эхний 4 сарын байдлаар 110 гэмт хэрэгт 112 хүүхэд хохирсон байна. Үүнээс 2015 онд 54, 2016 онд 63, 2017 онд 79, 2018 онд 111 бага насны хүүхэд буюу 14 насанд хүрээгүй хүүхэд гэж байгаа нь маш өндөр тоо. Та бүхэн бие бялдарын хөгжил сул, өөрийгөө хамгаалах чадваргүй сургуулийн өмнөх насны болон бага, дунд ангийн сурагчдыг мэднэ. Гэтэл эдгээр жаахан хүүхдүүд олноороо хүчиндэх гэмт хэргийн хохирогч болж байгаад сэтгэл эмзэглэж байна. Бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн гаралт огцом нэмэгдсэн нь энэ төрлийн гэмт хэрэгт оногдуулах ялын бодлого сул байгаатай холбоотой гэж үзэх үндэслэлтэй юу? Судалгааны хүрээнд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуулийг 2002 оны Эрүүгийн хуультай харьцуулан судалж үзэхэд, 2015 оны Эрүүгийн хуульд хугацаатай хорих ялын хэмжээ багассантай холбоотойгоор бага насны хүүхдийг хүчиндсэн тохиолдолд оногдуулах хорих ялын доод хэмжээ гураван жилээр, дээд хэмжээ таван жилээр тус тус багасгаж, цаазаар авах ялыг халж, харин үүний оронд бүх насаар хорих ялыг хуульчилсан байна. Эндээс үзэхэд, ялын бодлого суларсан гэж дүгнэж болно. Гэхдээ ялын бодлого суларсан нь энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт өсөхөд шууд нөлөөлсөн гэж үзэхэд, учир дутагдалтай. -Яагаад. Ялын бодлого суларсан нь энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралтад илүү нөлөөлөх ёстой бусуу? -Улсын хэмжээний тоо баримтаас үзэхэд, бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэрэгт оногдуулах ялын бодлого суларсан, энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт өссөн байгаагаас үзэхэд, эдгээр нь хамааралтай мэт ойлгогдохоор байна. Гэвч хууль тогтоогч ямар үйлдлийг хүчиндэх гэмт хэрэг гэж үзэхээс тоо баримт ихээхэн шалтгаалдаг. 2015 оны Эрүүгийн хуульд хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлыг өргөн хүрээнд хамгаалж, олон улсын жишгийг харгалзан хүчээр бэлгийн харьцаанд орсон, бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэсэн үйлдэл хийсэн бол хүчиндэх гэмт хэрэгт тооцохоор хуульчилсан. Өмнөх Эрүүгийн хуульд зөвхөн хүчээр хурьцал үйлдсэн бол хүчиндэх гэмт хэрэг гэж үздэг байсан. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуульд бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэсэн үйлдлийг хүчиндэх гэмт хэрэгт тооцсоноор хүчиндэх гэмт хэргийн улсын хэмжээний тоо баримт огцом өссөн. -Бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэсэн үйлдэл гэдгээ тодруулахгүй юу. Өмнө нь ийм үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байгаагүй юм уу? -Эрүүгийн хуульд бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэсэн үйлдлийг хохирогчийн биеийн аль нэг хэсэгт бэлэг эрхтнээ оруулсан, хохирогчийн бэлэг эрхтэнд өөрийн бусад эрхтэн, эсхүл өөр зүйл оруулсныг ойлгохоор хуульчилсан. Тухайлбал, эмэгтэй хүний бэлэг эрхтэнд хуруу, бусад зүйлийг хийсэн, ам, шулуун гэдсэнд бэлэг эрхтнээ оруулсан зэрэг хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдалд бүдүүлгээр халддаг үйлдлийг 2002 оны Эрүүгийн хуулиар бэлгийн дур хүслээ ёс бусаар хангах гэмт хэргээр зүйлчилж, хөнгөн ял оногдуулдаг байсан бол шинэ Эрүүгийн хуулиар хүчиндэх гэмт хэрэгт тооцсон. Шүүхээс таслан шийдвэрлэгдсэн бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн дийлэнх хувийг бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэсэн үйлдэл эзэлж байгаа нь дээрх дүгнэлтийг баталж байна. -2015 оны Эрүүгийн хуулийн ялын бодлогын өөрчлөлт хүчиндэх гэмт хэргийн тухайд шүүхийн практикт хэрхэн хэрэгжиж байгаа бол? -Бид энэ төрлийн гэмт хэргийн ялын бодлогод дүн шинжилгээ хийх зорилгоор бага насны хүүхдийг алсан 40, бага насны хүүхдийг хүчиндсэн 68, нийт 108 шүүхийн шийтгэх тогтоолыг түүвэрлэн судалсан. Шүүхээс таслан шийдвэрлэсэн хүчиндэх гэмт хэргийн ялын бодлогыг өмнөх Эрүүгийн хуультай харьцуулан үзвэл, нэг удаагийн үйлдлээр хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд оногдуулсан хорих ялын бодлого4.7жилээр суларсан, гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндсэн хүнд оногдуулсан хорих ялын бодлого1.5жилээр чангарсан, удаа дараа хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд оногдуулсан хорих ялын бодлого3.7жилээр суларч, бүх насаар хорих ял оногдуулаагүй, бэлгийн харьцааны шинжтэй хүч хэрэглэж хүчиндсэн хүнд оногдуулсан хорих ялын бодлого6.3жилээр, бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдэхээр завдсан үйлдэлд оногдуулсан хорих ялын бодлого4.4жилээр тус тус чангарсан байна. Нийт оногдуулсан ялын бодлогыг авч үзвэл, хорих ялын бодлого0.7жилээр чангарсан, цаазаар авах ялын оронд хэрэглэхээр хуульчилсан бүх насаар хорих ялыг хэрэглээгүй байна. Ингэхэд, бага насны хүүхдийн амийг хөнөөсөн гэмт хэрэгт шүүхээс оногдуулж байгаа ялын бодлогод өөрчлөлт орсон уу? -Бага насны хүүхдийг алах гэмт хэрэг үйлдэж, 2002 оны Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэгдсэн хэрэгт дунджаар 22.2 жилийн хугацаагаар хорих эсхүл цаазаар авах ял оногдуулж байсан. Харин 2015 оны Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэгдсэн энэ төрлийн гэмт хэрэгт дунджаар 14.2 жилийн хугацаагаар хорих ял оногдуулсан байгаа нь өмнөх хуультай харьцуулахад ялын бодлого7.9жилээр зөөлөрсөн байна. Энэ нь Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлж, Эрүүгийн хуульд Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэг, Зөрчлийн тухай хуульд Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль тогтоомж зөрчих зөрчлийг бие даасан байдлаар хуульчилж, гэр бүлийн хүрээнд удаан хугацаанд үргэлжилдэг хүчирхийлэлтэй тэмцсэний үр дүнд 2015 оноос хойш үйлдэгдэж, шүүхээр шийдвэрлэгдсэн бага насны хүүхдийг алах гэмт хэргүүдийн дотор удаан хугацаанд үргэлжилсэн хүчирхийлэл, онц харгис хэрцгий аргаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг цөөн байна. -Бага насны хүүхдийн амийг хохироосон, хүчиндсэн гэмт этгээдэд ялыг чангатга. Цаазаар авах ялыг сэргээ гэж олон нийт бухимдаж байна. Энэ талаар судлаачийн байр суурийг сонсох хэрэгтэй байх? -Цаазаар авах ялыг халсан нь Монгол Улс Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын нэмэлт II протоколд нэгдэн орсонтой холбоотой. Нөгөө талаар бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэрэгт цаазаар авах ял оногдуулах нь энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үр нөлөөтэй гэдгийг олон улсын хэмжээнд баталсан суурь судалгааны ажил хараахан байхгүй байна. Монгол Улсад бүртгэгдсэн хүнийг алах гэмт хэргээс үзэхэд, цаазаар авах ялыг халснаас хойш энэ төрлийн гэмт хэрэг буурсан, бага насны хүүхэд хохирсон гэмт хэргийн тоон үзүүлэлт буурах хандлагатай, хэлбэлзэж байгаа нь шууд хамааралтай гэдэгт эргэлзэхэд хүргэж байна. Харин хүчиндэх гэмт хэргийн тухайд гаралт огцом өсөж байгаа нь хүчиндэх гэмт хэрэгт ямар үйлдлийг тооцож байгаа Эрүүгийн хуулийн зохицуулалттай холбоотой талаар дээр дурдсан. Энэ төрлийн гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл юунд байдаг юм бол. Мэдээж гэр бүлийн байдал хамгийн чухал байх? Судалгаанаас үзэхэд, бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл нь гэр бүлийн хүчирхийлэл, гэр бүлийн таагүй орчин, эцэг эхийн хараа хяналт сул байдал, хүүхэд хамгааллын тогтолцоо бүрэн бүрдэж, үйл ажиллагаа нь жигдрээгүй, ахуйн хүрээний архидалт, нийтийн сүлжээний хяналтгүй байдал, гэмт хэрэг үйлдсэн хүний боловсролын түвшин сул, эрхэлсэн ажилгүй, хувь хүний төлөвшил, ёс суртахуун доголдолтой, хохирогчийн гэнэн итгэмтгий зан зэрэг байна. Эдгээр төрлийн гэмт хэрэг нь гэр бүлийн хүрээнд ялангуяа хохирогч өөрийн амьдардаг гэртээ болон төрөл садангийн хүний гэрт халдлагад өртөж байгаа нь хүүхдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх хангагдахгүй байгааг илтгэж байна. Тухайлбал, бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн 38.2 хувь, хүүхдийг алах гэмт хэргийн 40 хувь нь хүүхэд өөрийн амьдардаг гэртээ халдлагад өртсөн бол бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн 30.9 хувь, бага насны хүүхдийг алах гэмт хэргийн 27.5 хувь нь хамаатан садан, эцэг, эхийн найзын гэрт халдлагад өртсөн байна. Гэр бүл салалт, гэр бүлийн тогтворгүй байдал, хүүхдэд тавих хараа хяналт сул байдал, гэр бүлийн хүчирхийлэл, ахуйн хүрээний архидалт, гэр бүлээс гадуурх бэлгийн харьцаа зэрэг нь бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдэгдэх үндсэн шалтгаан болж байна. Судалгаанаас үзэхэд, өөрийн төрсөн хүүхдээ хүчиндсэн тохиолдол 2.9 хувь, төрсөн хүүхдээ алсан тохиолдол 42.2 хувийг тус тус эзэлж байна. Харин дагавар хүүхдээ хүчиндсэн тохиолдол 19.1 хувь, төрөл, садангийн хүний хүүхдийг хүчиндсэн тохиолдол 17.6 хувийг эзэлж байгаа бол дагавар хүүхдээ алсан тохиолдол 15 хувь, төрөл, садангийн хүний хүүхдийг алсан тохиолдол 12.5 хувийг тус тус эзэлж байна. Тухайлбал, гэр бүл салж, хоёр дахь амьдрал зохиосонтой холбоотойгоор дагавар хүүхдээ үзэн ядаж удаан хугацаанд зоддог байснаас хүүхдийг алсан тохиолдол 25 хувь, өөрийн төрсөн хүүхэд биш гэсэн шалтгаанаар бага насны хүүхдийг хүчиндсэн тохиолдолд 40.2 хувийг эзэлж байна. Эцэг эх нь салсан, эцэг эхийн аль нэг нь өөр хүнтэй гэр бүл болсон гэсэн шалтгаанаар эмээ, өвөөгийн гэрт байхдаа бусад хүмүүст хүчиндүүлсэн тохиолдол 27.9 хувийг тус тус эзэлж байна. Гэр бүлийн хүрээнд үйлдэгдсэн бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэрэг нуугдмал шинжтэй байгаа нь гэмт хэрэг давтан үйлдэгдэх, удаан хугацаанд үргэлжлэх шалтгаан, нөхцөл болж байна. Судалгаанаас үзэхэд, гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүн, эсхүл төрөл, садангийн хүний халдлагад өртсөн бага насны хохирогч тэр даруй бусдад мэдэгдсэн тохиолдол 16 буюу 23,5 хувьтай байгаа анхаарал татаж байна. Хохирогч жирэмсэн болсон, эсхүл бэлгийн замын халдварт өвчний шинж тэмдэг илэрсэн, үйлдэл дээрээ баригдсанаас бусад тохиолдолд хохирогч цагдаагийн байгууллагад мэдэгдээгүй байна. Удаан хугацаанд нуун далдалсан шалтгаан нь 40.4 дарамтад өртсөн, 20.3 хувь хууртагдсан, 17 хувь гэр бүлийн гишүүдээсээ санаа зовсон /ээж, дүү/, 19.1 хувь бэлгийн харьцааны учир холбогдлыг ойлгоогүй зэрэг байна. Харин үл таних хүнд хүчиндүүлсэн тохиолдолд хохирогч ойролцоо байгаа хүн болон өөрийн эцэг, эх ойр дотнын хүндээ шууд мэдэгддэг болох нь судалгаанаас харагдаж байна. Гэмт хэрэг үйлдэгчдийн нас, хүйс? -Бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн 98 орчим хувийг эрэгтэй, бага насны хүүхдийг алах гэмт хэргийн 55 хувийг эрэгтэй, 45 хувийг эмэгтэй хүн үйлдсэн байна. Мөн бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүний 50.0 хувь, бага насны хүүхдийг алах гэмт хэрэг үйлдсэн хүний 62.5 хувийг 19-30 насныхан, 51-74 насныхан бага насны хүүхдийг хүчиндсэн тохиолдол 12 орчим хувь байна. Харин бага насны хүүхдийг 51-ээс дээш насныхан алсан тохиолдол бүртгэгдээгүй байна. Судалгаанаас үзэхэд, бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдсэн хүний 90 орчим хувь нь бүрэн дундаас доош, 53 хувь нь бүрэн бус дундаас доош боловсролтой, 85 орчим хувь нь тодорхой эрхэлсэн ажилгүй, 70 орчим хувь нь орон нутагт төрж өссөн, 16 орчим хувь нь урьд нь ял шийтгэгдэж байсан хүн байна. -Эмэгтэй хүүхэд бүх төрлийн гэмт хэргийн дийлэнх хувийг эзэлж байна уу? Бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэргийн хохирогчдын 90 орчим хувь нь сургууль, цэцэрлэгт хамрагддаг, сэтгэц, бие махбодын хувьд эрүүл, хүчиндэх гэмт хэргийн хувьд 13-14 насны хүүхэд халдлагад өртсөн тохиолдол 75 орчим хувь, хүүхдийг алах гэмт хэргийн хувьд 8-10 насны хүүхэд хохирсон тохиолдол 85 хувь, энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогчдын хамгийн бага нь 1 настай хүүхэд байна. Мөн бага насны хүүхдийг хүчиндэх гэмт хэргийн хохирогчдын 95 орчим хувь эмэгтэй хүүхэд байхад хүүхдийг алах гэмт хэргийн хувьд 65 орчим хувь мөн эмэгтэй хүүхэд байгаа нь анхаарал татаж байна. -Энэ төрлийн гэмт хэргээс хүмүүс хүүхдээ яаж хамгаалах ёстой юм бэ. Хамгаалалт маш чухал. Харин яаж гэдэг нь бас асуудал болоод байх шиг санагдаад байдаг юм? -Бага насны хүүхдийг алах болон хүчиндэх гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд төрийн болон төрийн бус байгууллага нягт хамтран ажиллаж, иргэдийн оролцоо, дэмжлэгт тулгуурлан олон талт арга хэмжээг зохион байгуулах шаардлагатай. Тухайлбал, Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэг бүхий байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулах, гэр бүлийн харилцаа, гэр бүл төлөвлөлт, эцэг, эхийн хариуцлага, үлгэр дуурайлал, түүний эерэг, сөрөг үр дагаврын талаарх иргэдийн мэдлэгийг нэмэгдүүлэх сургалт, зөвлөгөө өгөх ажлыг зохион байгуулах. Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Хөдөлмөр, нийгэм, хамгааллын яам, Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яам, Батлан хамгаалах яам хамтран гэр бүл төлөвлөлт, гэр бүлийн гишүүдийн үүрэг хариуцлага, гэр бүл салалтаас үүсэх үр дагаврын талаар сургалтын хөтөлбөр боловсруулж, ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сурагчид, их, дээд сургуулийн оюутан, хугацаат цэргийн алба хаагч нарт сургалт явуулах ажлыг тогтмолжуулах. Хүүхдийн эрхийн хороо, хүүхдийн эрхийн улсын байцаагчийн үйл ажиллагааг хүүхэд хамгаалал, гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч хүүхдийг илрүүлэх, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, шаардлагатай тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг зохион байгуулахад чиглүүлэх, ажлын үр дүнг тооцож, ажиллах. Садар самуун явдал, биеэ үнэлэх, хардалт, эцэг эхээ үл тоомсорлох зэрэг хүүхдийн сэтгэхүй, хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлөх агуулга бүхий насанд хүрэгчдэд зориулсан телевизийн нэвтрүүлэг, кино, ярилцлага, цэнгээт үзүүлбэрийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийтийн сүлжээгээр тараахгүй байхад анхаарах, бага насны хүүхэд интернет орчинд чөлөөтэй нэвтрэх нь зохистой эсэх, хязгаарлалт тогтоох боломж нөхцөлийн талаар судлах. Бага насны хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдолд эрх бүхий байгууллага, сурган хүмүүжүүлэгч, нийгмийн ажилтан, гэр бүлийн гишүүдэд цаг алдалгүй хандах талаар хүүхдийн нас, сэтгэхүйн онцлогт тохирсон аргаар мэдээлэл хүргэх зэргийг хэлж болохоор байна.